Endokrynolog Hans Selye, chcąc dowieść istnienia nowego hormonu, wszczepiał tkanki bogate w hormony szczurom. Nie udało mu się go odkryć, ale w momencie wstrzykiwania trującego roztworu (formaliny) zaobserwował zmiany, które dały początek kolejnym badaniom. Zwierzęta w odpowiedzi na bodźce awersyjne (uszkodzenia mechaniczne, szok termiczny, ból i wysiłek, trująca substancja) reagowały w podobny sposób. Obserwacje zostały później przedstawione i opisane w czasopiśmie „Nature” jako „nieswoista reakcja organizmu na stawiane mu żądania”. Tak też powstała pierwsza definicja stresu, a Hans Selye do dzisiaj jest nazywany „ojcem stresu”.
Obecnie istnieje wiele sposobów definiowania stresu. W historii ukształtowały się trzy główne grupy teorii traktujących stres jako: reakcja, bodziec lub relacja między jednostką a wymaganiami środowiska. Hans Selye zapoczątkował myślenie o stresie w znaczeniu reakcji fizjologicznych. Kolejno zwrócono uwagę na obiektywne przyczyny, które znacząco wpływają na wystąpienie lub przebieg chorób somatycznych. Ostatnie, relacyjne podejście doprowadziło do podziału rozumienia stresu na: stres fizjologiczny oraz stres psychiczny.
Przyczyny stresu
Przyczyn stresu jest wiele. Może to być nadmiar obowiązków, praca, studia, złe stosunki rodzinne, ogólne trudności w relacjach międzyludzkich, przewlekłe zmęczenie, choroby i zaburzenia psychiczne lub zdarzenia traumatyczne takie jak śmierć czy wypadek. Poziom natężenia stresu oraz to jak sobie z nim poradzimy zależeć będzie od stresora (czyli zdarzenia wywołującego stres) oraz od naszych predyspozycji osobowościowych i indywidualnej podatności.
Wśród badaczy stresu, obok subiektywnie zagrażających bodźców, wielu zwróciło szczególną uwagę na istnienie obiektywnych, uniwersalnych stresorów stanowiących zagrożenie utraty korzyści, zasobów, źródeł dochodu czy zdrowia. Należał do nich między innymi psychiatra Richard Rahe, który zainteresował się stresem głównie ze względu na jego negatywne konsekwencje dla zdrowia. Ostry lub utrzymujący się stan stresu (w tym silne emocje), a także zmiany fizjologiczne i biochemiczne przekraczające bazowy poziom aktywacji, przejawiają się w postaci problemów zdrowotnych. Zatem istotnym zadaniem dla prewencji oraz przewidywania rozwoju wszelkich chorób stało się wyodrębnienie czynników zwiększających ryzyko ich powstawania.
Stres w znaczeniu fizjologicznym. Czyli co dokładnie dzieje się w naszym organizmie kiedy się stresujemy?
Doświadczając stresu najczęściej możemy zaobserwować u siebie następujące symptomy:
- Przyspieszone bicie serca,
- Wzrost ciśnienia krwi,
- Suchość w ustach,
- Zwiększona potliwość,
- zaburzenia koncentracji i pamięci,
- zawroty i bóle głowy,
- dolegliwości jelitowo-żołądkowe,
- napięcie mięśniowe,
- brak apetytu lub napady głodu,
- bezsenność,
- wypadanie włosów,
- kłopoty z cerą,
- spadek libido
Istnieją dwa systemy odpowiedzialne za reakcje organizmu na stresujące zdarzenia: HPA podwzgórze-przysadka-kora nadnerczy) oraz SAM (sympatyczny nadnerczowo-rdzeniowy. W obydwu systemach podwzgórze stymuluje wydzielanie hormonu ACTH (adrenokortykotropowego), który następnie aktywuje nadnercze i produkowane przez nią hormony stresu. W HPA wydzielanym hormonem jest kortyzol, który wpływa na metabolizm, doprowadzając do zwiększenia spalania tłuszczów i białka oraz zwiększenia poziomu glukozy we krwi. System ten jest mniej pobudliwy i dominuje w sytuacji długotrwałego stresu. Jego głównym zadaniem jest uzupełnianie zasobów układu współczulnego. W drugim systemie rdzeń nadnerczy zostaje pobudzony do produkcji adrenaliny i noradrenaliny, powodując przyspieszoną reakcję organizmu potrzebną do natychmiastowego poradzenia sobie z sytuacją stresową.
Podsumowując, posiadamy dwa osobne systemy przygotowujące nas w pierwszej kolejności do natychmiastowej reakcji na zagrożenie, a w razie przedłużania się sytuacji zagrażającej, do długotrwałej i wyczerpującej walki.
Fazy reakcji stresowej
Wspomniany na początku odkrywca stresu Hans Selye opisał 3 fazy przebiegu reakcji stresowej:
- Faza alarmowa. W początkowym stadium jednostka doświadcza szoku związanego z sytuacją stresową, a przy tym doznaje silnych, negatywnych emocji takich jak niepokój i lęk. Następuje załamanie, po czym organizm reaguje natychmiastową mobilizacją sił i uruchamia procesy chroniące (przeciwdziałanie szokowi)
- Faza przystosowania (odporności). Po szybkim wzroście następuje stabilizacja. W fazie przystosowania organizm nauczył się skutecznie radzić w zmienionych warunkach. Jeśli jednostce uda się rozwiązać problem wszystko wraca do normy. Jeśli nie, następuje trzecia faza.
- Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie oraz nadmierna czujność doprowadza do wyczerpania organizmu. Odporność jednostki maleje, co może prowadzić do rozwoju różnych chorób. W skrajnych sytuacjach faza wyczerpania może doprowadzić nawet do śmierci.
Czym jest stres w znaczeniu psychologicznym ?
Jedną z najbardziej znanych teorii stresu psychologicznego jest poznawczo-transakcyjna teoria stresu Lazaursa i Folkman, która powstała pod wpływem rozwijającego się w latach 80 XX wieku nurtu poznawczo-behawioralnego. Zakłada, że stres psychiczny jest relacją między człowiekiem a otoczeniem, które zostało przez niego ocenione jako zagrażające dobrostanowi i przekraczające zasoby. Autorzy nie tylko zwracają uwagę na to, że stresem jest sytuacja, którą dana jednostka sama oceniła jako stresującą, ale dokonują również kategoryzacji sytuacji na taką która może być zagrożeniem, została już oceniona jako strata lub krzywda albo stanowi wyzwanie.
Badania psycholog zdrowia Kelly Mcgonigal, przeprowadzone na grupie 30 tysięcy dorosłych amerykanów, potwierdzają, że nawet przekonanie o tym, że stres jest dla nas szkodliwy zwiększa ryzyko zachorowania i śmierci w porównaniu do grupy, która tak nie twierdzi. Przed przystąpieniem do społecznego testu stresu, prowadzonego przez Uniwersytet Harvard, nauczono uczestników badania, że doświadczenia z ciała takie jak przyśpieszone bicie serca czy szybki oddech mają przygotować ich do wykonania zadania. Przekonanie, że reakcje z ciała mają pomóc w sprostaniu wyzwaniom doprowadziło do ich zmiany. Stres powodujący przyśpieszony puls powodował także zawężanie tętnic, dlatego mówiło się o szkodliwości chronicznego stresu, który był wiązany z chorobą wieńcową. W eksperymencie udowodniono natomiast, że wiara w funkcję wspierającą cielesnych reakcji stresu podczas wykonywania ważnego zadania powoduje, że tętnice pozostają rozluźnione. Był to znacznie zdrowszy rodzaj pracy serca.
W drodze podsumowania istotne znaczenie dla sytuacji stresującej ma nasza ocena. Można interpretować zarówno sytuację jak i naszą reakcję. Należy pamiętać, że fizjologia i psychika pozostają we wzajemnej interakcji i mają na siebie ogromny wpływ. Dlatego w leczeniu chorób przewlekłych i zaburzeń psychicznych, dla których stres jest nieodłącznym elementem, tak ważne jest holistyczne podejście.
Radzenie sobie ze stresem
Efektywność radzenia sobie ze stresem ma ogromny wpływ na jakość naszego życia. Ważne jest aby umiejętnie radzić sobie z nadmiarem negatywnych emocji. Ucieczka od sytuacji powodujących stres może znacznie potęgować napięcie. Również brak asertywności oraz rozmycie granicy między pracą a życiem rodzinnym predysponuje do rozwoju przewlekłego stresu. W jaki sposób radzić sobie z narastającym napięciem?
- Po pierwsze aktywność fizyczna. Wysiłek prowadzi do wydzielania tak zwanych hormonów szczęścia, czyli endorfin. Hormony powodują euforię i poprawiają samopoczucie. Pierwsze porcje hormonu są wytwarzane przez organizm po 30 minutach od rozpoczęcia aktywności fizycznej. Inną korzyścią jest rozładowanie negatywnych emocji w konstruktywny sposób. Walter Cannon, uważany za twórcę koncepcji „ walcz lub uciekaj”, zauważył, że ewolucyjne człowiek wykształcił dwa główne rozwiązania w sytuacji zagrożenia życia: ucieczka lub walka. Być może dlatego stres jest bardziej odczuwalny w dolnych kończynach i przejawia się w postaci „nieumiejętności usiedzenia w miejscu”. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, kiedy możliwość podjęcia działań jest odroczona w czasie i w danej chwili nie możemy jej „zwalczyć”. W takiej sytuacji może świetnie sprawdzić się „wybieganie stresu”.
- Relaksowanie się. Bardzo ważne zadbanie jest o odpowiedni odpoczynek. Odpoczywamy najczęściej przy realizowaniu pasji i hobby. Także wszelkie techniki relaksacyjne przysłużą się w odprężeniu organizmu. Do polecanych technik można zaliczyć:
–Trening autogenny Schultza – relaksacja neuromięśniowa, polegająca na stosowaniu autosugestii w czasie wykonywania ćwiczeń zaczerpniętych z jogi lub medytacji. Osoba przechodzi przez trzy etapy (bierny, koncentrujący się na organizmie i sterujący organizmem), w których realizuje autogenne elementy (odczuwanie ciężaru, ciepła, chłodu reguluje pracę serca i oddechu). Trening ten jest bardzo często polecany pacjentom z nerwicą.
– Trening relaksacyjny Jacobsona – inaczej progresywna relaksacja mięśni. Technika zakłada, że uporczywie myślenie o życiu jak o przymusowym wykonywaniu czynności manifestuje się w postaci napięć w ciele. Relaksacja polega na uczeniu się napinania mięśni dążącej do automatyzacji. Z początku relaksacja jest stopniowa, następnie zróżnicowana. Uczy jednostkę napinania konkretnej partii mięśni dla czynności, która angażuje tą konkretną grupę. W ten sposób pozostałe partie pozostają rozluźnione. Techniki te wykorzystuje się w zaburzeniach lękowych, problemach ze snem lub do polepszenia pracy narządów wewnętrznych.
- Ćwiczenie asertywności oraz rozgraniczanie pracy od życia osobistego. Asertywność jest pożądaną cechą przez większośc ludzi. Nie tylko jesteśmy w stanie w ten sposób zaskarbić sobie szacunek u innych osób, podtrzymać stosunki na przyjaznym polu, ale również zatroszczyć się o własne potrzeby.
- Wsparcie bliskich osób. Obecność bliskich osób, zwłaszcza w trudniejszym dla nas okresie, daje poczucie bezpieczeństwa, niweluje niepokój, a wspólnie spędzony czas pozwala zapomnieć o wszystkich troskach i zrelaksować się. Często wspólne pokonanie problemów dodatkowo zbliża do siebie i utrwala więzi. Dlatego wsparcie przyjaciół i rodziny jest nieoceniona pomocą w uporaniu się z sytuacją stresującą.
Zaburzenia adaptacyjne i reakcje na ciężki stres
Zaburzenie adaptacyjne
Zaburzenie adaptacyjne jest przeciwieństwem do reakcji adaptacyjnych, czyli stosowania adekwatnych sposobów radzenia sobie ze stresem, pozwalających na przystosowanie się do danej sytuacji. Pojawia się w odpowiedzi na bodźce, których natężenie z obiektywnego punktu widzenia trudno by było nazwać traumatycznym, jednak ze względu na predyspozycje osobowościowe jednostki oraz znaczenie jakie nadaje temu zdarzeniu mogą wymagać interwencji psychiatry lub psychoterapeuty.
Osoba z zaburzeniem adaptacyjnym doświadcza niepokoju, napięcia, przygnębienia oraz rozstroju emocjonalnego, które znacząco ogranicza społeczne funkcjonowanie i efektywne działanie. W znacznym natężeniu jednostka może przejawiać symptomy zaburzeń lękowych czy depresyjnych lub innych zaburzeń zachowania i emocji, które mogą zostać odroczone od czasu wystąpienia stresora.
Do takich wydarzeń możemy zaliczyć przewlekła chorobę, stratę bliskiej osoby czy utratę pracy i problemy finansowe. Jednocześnie nie należy zapominać, że ślub czy narodziny dziecka, także należą do ważnych, przełomowych i stresujących wydarzeń i również mogą spowodować zaburzenie adaptacyjne.
Wydarzenia traumatyczne
Trauma w języku greckim oznacza zarówno uraz psychiczny jak i fizyczny oraz znacząco różni się od innych stresujących zdarzeń życiowych takich jak rozwód, problemy finansowe czy choroba. Z tymi drugimi człowiek jest w stanie sobie poradzić podczas, gdy trauma widocznie ogranicza możliwość działania. Na przestrzeni lat definicja traumy w klasyfikacjach diagnostycznych uległa przemianie. W poprzednich edycjach DSM podkreślano obiektywny charakter zdarzeń oraz jego nietypowość lub katastrofizm. Obecnie o przeżyciu traumatycznym możemy mówić, kiedy jednostka była bezpośrednim uczestnikiem, świadkiem zdarzeń o charakterze traumatycznym bądź otrzymała informację o traumatycznym przeżyciu członka rodziny, przyjaciela lub innej bliskiej osoby. Do takich zdarzeń zaliczono obok zagrożenia utraty życia, wypadku, choroby śmiertelnej czy katastrofy naturalnej również przemoc domową i seksualną.
Wśród negatywnych następstw zdarzeń traumatycznych w zależności od czasu pojawienia się i trwania objawów można wyróżnić ostrą reakcję na stres oraz zaburzenie stresowe pourazowego.
Ostra reakcja na stres
Ostra reakcja na stres należy do zaburzeń przejściowych i rozwija się bezpośrednio po doświadczeniu zdarzenia traumatycznego. Objawy pojawiają się w ciągu godziny i utrzymują się do kilku dni. Osoba przejawiająca ostrą reakcję na stres może doświadczyć nierealności siebie i świata, odrętwienia czy wręcz stuporu dysocjacyjnego (osłupienie, mutyzm, nieprawidłowa reakcja na bodźce), zaburzeń układu pokarmowego oraz moczowo-płciowego. W skrajnych wypadkach zdarza się, że osoba po zdarzeniu traumatycznym może doświadczyć także fugi dysocjacyjnej – objętej niepamięcią podróży w nieznane miejsce. Również należy wyróżnić grupę objawów niespecyficznych, czyli zawężenia uwagi, dezorientacja, wykonywanie aktywności bezcelowych lub powodujących niedostosowanie, wycofywanie się z kontaktów społecznych, rozpacz, gniew, utrata nadziei. W zależności od natężenia wyróżnia się postać łagodną umiarkowana oraz ciężką.
W najnowszej, jedenastej edycji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11) ostra reakcja na stres zostanie zakwalifikowana do „czynników wpływających na stan zdrowia” i tym samym przestanie być uznawana jako „Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne”.
Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD)
Zaburzenie stresowe pourazowe lub inaczej zespół stresu pourazowego nazywany kiedyś „zespołem wyczerpania z walką” lub „wstrząsem artyleryjskim” jest jednym z zaburzeń o charakterze lękowym. Został uznany jako jednostka chorobowa przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 1980 roku, w wyniku przeprowadzonych badań na ofiarach działań wojennych. Wśród osób mierzących się z negatywnymi konsekwencjami wojny dostrzeżono wówczas wspólne, charakterystyczne objawy. Ofiary skarżyły się na ciągłe, uporczywe powracanie wspomnień, snów lub myśli związanych z traumatycznymi doświadczeniami jakoby ciągle przeżywały je na nowo. Pojawiające się migawki wspomnień, które mogą być przeżywane w formie omamów, iluzji lub dysocjacyjnych epizodów retrospekcji nazywane są potocznie „flashbackami”.
Aby można stwierdzić występowanie zaburzenia stresowego pourazowego musza wystąpić dwa czynniki:
- Narażenie poprzez osobiste doświadczenie, bycie bezpośrednim świadkiem, otrzymanie informacje o takim narażeniu przez bliską osobę, a także doświadczenie powtarzającego się lub skrajnie nasilonego, jednego lub więcej z następujących zdarzeń: śmierć, zagrożenie życia, poważne obrażenie ciała lub zagrożenie wystąpieniem takiego obrażenia, nadużycie seksualne lub zagrożenie takim nadużyciem.
- Odrębność od klinicznego obrazu innych zaburzeń.
Ważnym aspektem jest również to, że zaburzenie występuje po krótkiej przerwie od pojawienia się zdarzenia traumatycznego. Część objawów (długotrwałych) może również doprowadzić potencjalnie do trwałych zmian osobowości.
W obrazie klinicznym PTSD obok wymienionych wcześniej symptomów wskazuje się również:
- Uporczywe unikanie bodźców, myśli, wspomnieć, uczuć, ludzi, miejsc, rozmów, czynności itd. związanych z traumatycznym zdarzeniem,
- Odrętwienie lub otępienie uczuciowe, poczucie anhedonii i braku zainteresowania światem, izolowanie społeczne,
- Niekiedy mogą pojawiać się ostre napady strachu, wybuchy paniki w odpowiedzi na bodziec przypominający o zdarzeniu,
- Występowanie negatywnych zmian w funkcjonowaniu poznawczym oraz emocjonalnym przejawiających się w postaci: niezdolności do pamiętania ważnych aspektów zdarzenia traumatycznego lub negatywnych przekonań dotyczących własnej osoby, innych ludzi i świata,
- Nadmierne pobudzenie układu autonomicznego, wzmożony stan czuwania, wzmożony odruch orientacyjny czy bezsenność. Nierzadko występują także myśli samobójcze lub nadużywanie alkoholu i leków
Complex PTSD
Zaburzenie stresowe pourazowe nie oddaje w pełni obrazu klinicznego osób, które doświadczają urazu psychicznego i fizycznego od kilku miesięcy po wiele lat. Dlatego alternatywnie zaproponowano określenie Complex PTSD, gdzie poza podstawowymi obszarami zaburzenia stresowego pourazowego, cPTSD obejmuje dodatkowo obszary: dysfunkcję w przetwarzaniu emocjonalnym, postrzegania siebie oraz zawierania relacji interpersonalnych. U osoby, która doświadczała wieloletnich, traumatycznych urazów i cierpi na cPTSD można zaobserwować:
-rozregulowanie emocji objawiające się w postaci gwałtownych wybuchów złości, zamrożenia emocjonalnego, zachowań autodestrukcyjnych;
-postrzegania siebie w negatywny sposób: niska samoocena oraz poczucie własnej wartości, bezradność, ciągłe poczucie winy i wstydu;
-niestabilne i zmienne związki z innymi ludźmi, w których jednostka wykazuje: nadmierną wrogość, kłótliwość, wycofanie, izolacja;
– zniekształcony obraz sprawcy (np. syndrom sztokholmski) lub zaburzenie tożsamości.
Leczenie PTSD
Ze względu na uporczywość niektórych objawów medykamenty mogą okazać się niezbędne w leczeniu. Przy włączeniu psychoterapii możemy spodziewać się najlepszych wyników.
Zarówno psychoterapia psychodynamiczna jak i poznawczo-behawioralna przynosi wysoką skuteczność. Psychoterapeuta pracujący w nurcie psychodynamicznym pracuje z pacjentem nad powrotem do zdarzenia i przypomnieniem sobie jego szczegółów, uświadomieniem sobie zaistniałych emocji oraz przepracowaniem ich.
Terapią często stosowaną i dobrze przebadaną pod kątem skuteczności w leczeniu PTSD jest także przedłużona ekspozycja wywodząca się z nurtu poznawczo-behawioralnego. Przedłużona ekspozycja obejmuje: psychoedukację, treningi oddechowe, wielokrotne ekspozycje wyobrażeniowe (konfrontacja z traumatycznymi wspomnieniami) oraz ekspozycje in vivo (konfrontacje z bodźcami przypominającymi dane zdarzenie, których osoby cierpiące na PTSD uporczywie unikają). Innymi znanymi technikami leczenia jest także terapia przetwarzania poznawczego (CPT, Cognitive Processing Therapy), w której wykorzystuje się techniki umożliwiające podważenie nieadaptacyjnych myśli i przekonań lub EMDR (ang. eye movement desensitization and reprocessing) (desensytyzacja za pomocą ruchu gałek ocznych), którego celem jest całkowite przetworzenie doświadczenia traumatycznego oraz wstawienie nowego, które jest w pełni adaptacyjne.
Zapraszamy na konsultację psychoterapeutyczną lub psychiatryczną do Centrum Terapii Synteza.
